Nguy cơ thảm họa từ nhà máy điện hạt nhân Ukraine

“Bất kỳ thiệt hại tiềm tàng nào đối với nhà máy hạt nhân Zaporizhzhia đều là tự sát”, Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres ngày 18/8 nói trong cuộc gặp với Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Recep Tayyip Erdogan và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky ở thành phố Lviv. Ông Guterres bày tỏ “quan ngại sâu sắc” tình hình tại nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia và cho rằng khu vực này phải được phi quân sự hóa.

Tổng thống Thổ Nhĩ Kỳ Erdogan cũng tuyên bố “chúng tôi không muốn có một Chernobyl khác”, đề cập tới thảm họa hạt nhân năm 1986 ở Pripyat, Ukraine.

Những lời cảnh báo khẩn thiết được đưa ra khi giao tranh quanh khu vực nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia tại tỉnh Zaporizhzhia do Nga kiểm soát ở miền nam Ukraine đang tăng nhiệt. Các quan chức Ukraine cho biết ít nhất 14 người đã thiệt mạng trong một cuộc tấn công làm hỏng trạm bơm và cảm biến bức xạ của nhà máy. Trong khi đó, Nga đổ lỗi cho Kiev tấn công nhà máy và gọi đây là hành động “khủng bố hạt nhân”.

Năng lượng hạt nhân cung cấp 55% lượng điện của Ukraine trong năm 2021, với 15 lò phản ứng tại 4 nhà máy điện khác nhau. Nằm trên bờ sông Dnipro, Zaporizhzhia là nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu và là một trong 10 nhà máy lớn nhất thế giới.

Kể từ tháng 3, nhà máy nằm dưới sự kiểm soát của lực lượng Nga, nhưng vẫn được vận hành bởi các kỹ thuật viên của Energoatom, tập đoàn năng lượng hạt nhân quốc gia Ukraine.

Energoatom cho biết Nga dự định kết nối nhà máy với lưới điện ở bán đảo Crimea, nơi Moskva sáp nhập năm 2014. Nằm cách bán đảo Crimea khoảng 200 km, nhà máy có 6 lò phản ứng, đủ cung cấp điện cho 4 triệu hộ gia đình. Tính tới đầu tháng 8, nhà máy Zaporizhzhia có ba lò phản ứng đang hoạt động, trong đó hai lò được kết nối với lưới điện.

Nga được cho là đã triển khai 500 binh sĩ và bố trí các bệ phóng hỏa tiễn trong khuôn viên nhà máy điện hạt nhân. Các quan chức được Moskva bổ nhiệm ở vùng kiểm soát tại Zaporizhzhia nhiều lần đổ lỗi cho lực lượng Ukraine tấn công vào nhà máy.

Vladimir Rogov, một thành viên của chính quyền khu vực, ngày 13/6 cho biết nhà máy đã phải giảm sản lượng và có thể ngừng sản xuất nếu các cuộc pháo kích tiếp diễn. Cùng ngày, Rogov cáo buộc một rocket của Ukraine đã lao xuống vị trí cách kho chứa chất thải hạt nhân 10 mét, nhưng nhà máy không chịu thiệt hại nghiêm trọng nào.

Ukraine có lẽ hiểu hậu quả của các vụ nổ và hỏa hoạn tại một nhà máy điện hạt nhân hơn bất kỳ quốc gia nào. Vào tháng 4/1986, sự cố hạt nhân tồi tệ nhất thế giới đã xảy ra tại Chernobyl, miền bắc nước này, khiến phóng xạ ảnh hưởng tới khắp châu Âu.

Sự cố đã tác động lớn tới Ukraine, với khoảng 350.000 người phải sơ tán và hơn 600.000 người đăng ký làm nhân viên cấp cứu và phục hồi. Hậu quả kinh tế của thảm họa chưa được đánh giá đầy đủ, nhưng có thể lên tới hàng trăm tỷ USD.

Dù Zaporizhzhia sử dụng uranium làm giàu, các lò phản ứng năng lượng nước hiện tại của nhà máy không được làm chậm bằng than chì mà bằng nước, có nghĩa chúng an toàn hơn và sẽ khó xảy ra sự cố theo cách của Chernobyl.

Ngoài ra, các lò phản ứng hiện đại của Ukraine, như ở nhà máy Zaporizhzhia, cũng được bảo vệ bởi một hệ thống ngăn chặn thứ cấp bằng bê tông vững chắc, được thiết kế để có thể chịu được các vụ nổ hoặc một chiếc máy bay cỡ nhỏ đâm vào. Tuy nhiên, không rõ chúng sẽ có hiệu quả thế nào trước các cuộc pháo kích, vì bức tường bê tông quanh lò phản ứng này có độ dày khoảng 1,2 mét, trong khi các dự án hạt nhân hiện nay yêu cầu bức tường dày khoảng 2 mét.

Bất cứ sự cố phóng xạ nào đều là nỗi ám ảnh với nhiều người. Tuy nhiên, do thiết kế loại lò phản ứng khác, sự cố ở Zaporizhzhia có thể không nghiêm trọng như thảm họa Chernobyl năm 1986 và nhiều khả năng có quy mô tương tự cuộc khủng hoảng hạt nhân Fukushima năm 2011, theo Antony Froggatt và Patricia Lewis, hai chuyên gia tại viện nghiên cứu Chatham House.

Chuyên gia phóng xạ Boris Zhuikov có chung nhận định, khi cho rằng một thảm họa lớn hơn quy mô Chernobyl rất khó xảy ra, vì thiết kế hai loại lò phản ứng khác nhau.

“Rất khó để phá hủy lò phản ứng ngay cả khi cố ý, trừ khi nó liên tục bị pháo kích trong cùng một điểm. Nhưng ngay cả khi đó, quy mô thảm họa cũng sẽ khác”, ông nói. “Nhà máy Zaporizhzhia có khả năng bảo vệ tốt hơn và hiện chỉ có hai lò hoạt động, giúp giảm thiểu rủi ro. Nhưng tất nhiên, một cuộc tấn công bằng tên lửa có thể dẫn tới sự cố nghiêm trọng hơn”.

Andrei Ozharovsky, chuyên gia an toàn chất thải phóng xạ tại Liên minh Xã hội – Sinh thái Nga, cho rằng một vụ tấn công tên lửa, dù vô tình hay cố ý, đều có thể dẫn tới một vụ nổ ở lò phản ứng.

“Nếu lò phản ứng bị nổ, do vị trí nhà máy Zaporizhzhia nằm gần sông Dnipro, phóng xạ có khả năng ảnh hưởng tới hàng trăm km xung quanh”, Ozharovsky nói.

Chuyên gia Zhuikov nhận định quy mô sự cố sẽ phụ thuộc vào nhiều yếu tố như cách nó xảy ra, cách phản ứng của nhân viên nhà máy và tốc độ sơ tán cư dân.

“Câu hỏi không phải là liệu phóng xạ có phát tán vào không khí và nguồn nước hay không. Nồng độ phóng xạ trong môi trường tăng trong thời gian ngắn không gây nguy hiểm. Câu hỏi đặt ra là loại phóng xạ nào và lượng phóng xạ là bao nhiêu”, ông nói.

Giới quan sát cũng cảnh báo các đám mây phóng xạ có thể phát tán sang những quốc gia láng giềng của Ukraine tùy vào hướng gió. Chúng có thể lan sang Nga, phần còn lại của châu Âu hoặc thậm chí là Trung Đông và Bắc Phi. Nước sông Dnipro gần đó và hồ chứa Kakhovka cũng có thể bị nhiễm xạ, đe dọa nền nông nghiệp địa phương.

Điều mà nhiều chuyên gia lo lắng hơn là đạn pháo có thể rơi trúng kho chứa chất thải hạt nhân được lưu trữ ở Zaporizhzhia. Ozharovsky nói trong trường hợp đó, “ô nhiễm hạt nhân sẽ lây lan qua không khí và nước”.

Chất thải phóng xạ tại Zaporizhzhia được lưu trữ trong các hồ đặc biệt, nơi nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng được ngâm dưới nước để làm mát và làm giảm nồng độ bức xạ trước khi được chuyển tới nơi lưu giữ cuối cùng.

Trong trường hợp một quả đạn pháo làm vỡ tường bao quanh hồ, khiến nước làm mát bị rò rỉ, nhiên liệu lưu trữ trong hồ sẽ nóng lên. Nếu nhiệt độ tăng lên trên 900 độ C, chất phóng xạ sẽ bị giải phóng.

Ukraine đầu tháng này cảnh báo nhà máy lưu trữ 1.200 tấn nhiên liệu hạt nhân, đồng thời cho biết nguy cơ ô nhiễm phóng xạ có thể rất cao nếu vụ nổ xảy ra.

Hơn 40 quốc gia đã kêu gọi Nga rút lực lượng và cho phép Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) kiểm tra nhà máy. IAEA cũng nhiều lần kêu gọi hai bên dừng tất cả hoạt động quân sự tại địa điểm này.

“Tôi yêu cầu cả hai bên của cuộc xung đột hợp tác với IAEA và cho phép đội thanh sát tới nhà máy hạt nhân Zaporizhzhia càng sớm càng tốt. Thời gian là yếu tố sống còn”, Tổng giám đốc IAEA Rafael Mariano Grossi nói.