Khủng hoảng lương thực thử thách sức ép của phương Tây với Nga

Tại Yemen, giá bánh mì đã tăng 35% chỉ vài ngày sau khi Nga phát động chiến dịch quân sự ở Ukraine hồi cuối tháng hai. Các nhà máy xay bột mì ở Lebanon gần đây phải dừng hoạt động vì thiếu nguyên liệu, buộc các tiệm bánh phải đóng cửa. Ở Kenya, dầu ăn trở nên vô cùng khan hiếm.

Trong lúc Mỹ và châu Âu lên kế hoạch áp các vòng trừng phạt tiếp theo nhằm vào Nga, nhiều người ngày càng lo ngại rằng hệ lụy của chúng đang khiến nạn đói toàn cầu trở nên nghiêm trọng hơn và sẽ không dễ dàng đảo ngược.

Các nhà hoạch định chính sách đã và đang nỗ lực đảm bảo chuỗi cung ứng và đảm bảo an ninh lương thực cho các nước đang phát triển, nhưng chi phí năng lượng tăng cao cùng với xuất khẩu ngũ cốc bị hạn chế ở Nga và Ukraine đang đe dọa một số nhóm dân cư dễ bị tổn thương nhất thế giới.

Phần lớn ngũ cốc và phân bón trên thế giới đến từ Nga, Ukraine và Belarus. Nga và Ukraine xuất khẩu khoảng 30% lúa mì và 75% dầu hướng dương cho thị trường toàn cầu.

Tổng thống Mỹ Joe Biden tháng qua cho biết ông đang lên kế hoạch xây dựng loạt kho chứa tạm thời ở biên giới Ba Lan để hơn 20 triệu tấn ngũ cốc đang mắc kẹt ở Ukraine có thể được vận chuyển bằng đường sắt đến châu Âu và xuất khẩu ra thế giới, thay vì đi qua Biển Đen, nơi Kiev và Moskva cáo buộc nhau rải thủy lôi phong tỏa.

Tuy nhiên, ông Biden cảnh báo nỗ lực này sẽ mất nhiều thời gian, trong khi nhu cầu lương thực của thế giới ngày càng trở nên cấp bách. Trong báo cáo Triển vọng Kinh tế Toàn cầu mới nhất, Ngân hàng Thế giới (WB) cho hay gần một nửa dân số ở các nước thu nhập thấp đang phải đối mặt với tình trạng thiếu lương thực, vốn thường dẫn đến bất ổn xã hội.

“Nguy cơ suy dinh dưỡng và nạn đói đang gia tăng ở một số khu vực”, Chủ tịch WB David Malpass hồi đầu tháng cảnh báo.

Người dân ở các nước nghèo thường chi phần lớn ngân sách hàng ngày cho thực phẩm, và những chi phí đó đang tăng lên. Theo Tổ chức Nông lương Liên Hợp Quốc (FAO), giá thực phẩm trong tháng 5 đã tăng gần 30% so với một năm trước, do giá ngũ cốc và thịt tăng cao.

Phân bón cũng tăng giá mạnh do lệnh trừng phạt của phương Tây đối với Nga và Belarus. Tình trạng thiếu lương thực trên thế giới càng trở nên trầm trọng hơn do giá xăng dầu bị đẩy lên mức cao kỷ lục, khiến chi phí sản xuất và vận chuyển đắt đỏ hơn.

“Nếu không có phân bón, tình trạng thiếu hụt sẽ lan rộng từ ngô và lúa mì sang tất cả các loại cây trồng chính, trong đó có cả lúa gạo, gây ra tác động khủng khiếp với hàng tỷ người ở châu Á và Nam Mỹ”, Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres nhấn mạnh.

Việc nguồn cung phân bón quan trọng từ Nga và Belarus bị chặn, cùng với thực tế là thời hạn và phạm vi các lệnh trừng phạt của phương Tây với Nga chưa rõ ràng, đã khiến nhiều nước phải áp lệnh cấm xuất khẩu để tích trữ hàng hóa, đề phòng cho những kịch bản xấu hơn.

Các nước như Indonesia, Ấn Độ và Malaysia đã hạn chế xuất khẩu dầu ăn, lúa mì và thịt gà để bảo vệ thị trường nội địa. Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, khoảng 20 quốc gia đang áp dụng một số hình thức kiểm soát xuất khẩu để hạn chế tác động của giá lương thực cao.

Bộ trưởng Tài chính Ireland Paschal Donohoe cho biết các nhà hoạch định chính sách phương Tây “hoàn toàn hiểu được” rủi ro về an ninh lương thực, đặc biệt là với các nước đang phát triển.

Ông thêm rằng phương Tây đang điều chỉnh những biện pháp trừng phạt áp đặt với Nga nhằm giảm thiểu ảnh hưởng tới nguồn cung lương thực toàn cầu. Bộ Tài chính Mỹ cũng đã ban hành một số miễn trừ trừng phạt hoặc giấy phép chung nhằm duy trì thông suốt hoạt động xuất khẩu nông sản.

Bất chấp nỗ lực đó, một số người lo ngại các biện pháp trừng phạt Nga của phương Tây vẫn làm nảy sinh những tác dụng phụ không mong muốn.

Liên minh châu Âu (EU) đã ban hành gói trừng phạt mới, trong đó cấm nhập khẩu phần lớn dầu từ Nga. Để thắt chặt các hạn chế với dầu Nga, EU cũng đang từng bước cấm các công ty bảo hiểm cung cấp dịch vụ bảo hiểm hàng hải với tàu chở hàng hóa của Nga.

Tuy nhiên, các quan chức Bộ Tài chính Mỹ đã cảnh báo về tác dụng phụ của động thái này, vì lo ngại tàu chở thực phẩm cũng sẽ bị ảnh hưởng. Nếu các công ty bảo hiểm quá lo sợ nguy cơ vi phạm lệnh trừng phạt, họ có thể từ chối vận chuyển bất kỳ loại hàng hóa nào có nguồn gốc từ Nga.

Để ngăn chặn xu hướng đó, chính quyền Biden đã nhiều lần nhấn mạnh với các công ty nông nghiệp và vận tải rằng lệnh trừng phạt không cấm họ mua hay vận chuyển phân bón Nga.

Bộ trưởng Tài chính Janet L. Yellen hồi tháng 4 cho hay Mỹ đang soạn thảo các biện pháp trừng phạt mới, nhưng vẫn lưu tâm đến vấn đề nguồn cung lương thực toàn cầu.

“Ngay cả khi tiếp tục tăng sức ép trừng phạt cũng như các biện pháp kinh tế khác chống lại Nga, chúng tôi vẫn nhấn mạnh cam kết cho phép thực hiện các hoạt động nhân đạo cũng như những hoạt động thiết yếu khác mang lại lợi ích với mọi người dân trên thế giới, đảm bảo các mặt hàng nông sản và thực phẩm cơ bản luôn sẵn có”, bà nói.

Tuy nhiên, một số chuyên gia cho rằng những cam kết như vậy trên thực tế đang không được đáp ứng và tác động của các lệnh trừng phạt mà phương Tây nhắm vào Nga đang được thể hiện rõ ở châu Phi.

Tại hội nghị thượng đỉnh của EU vào cuối tháng 5, Chủ tịch Liên minh châu Phi Macky Sall cảnh báo rằng việc cắt các ngân hàng lớn của Nga khỏi hệ thống thanh toán SWIFT “đang cản trở đáng kể khả năng mua thực phẩm và phân bón” của họ.

“Khi hệ thống SWIFT gián đoạn, ngay cả khi nguồn cung có sẵn, việc thanh toán cũng trở nên rất phức tạp, thậm chí bất khả thi”, ông Sall nói.

Tjada D’Oyen McKenna, người đứng đầu nhóm cứu trợ nhân đạo Mercy Corps, cho hay hậu quả từ các lệnh trừng phạt kết hợp với lạm phát, bão giá đang khiến tình hình tồi tệ hơn với các cộng đồng dễ tổn thương nhất. Tại Yemen, Mercy Corps đã phải cắt muối và đậu khỏi các gói cứu trợ cho những hộ gia đình nghèo nhất, khi nguồn cung các mặt hàng này trở nên khan hiếm và giá cả tăng cao.

“Mọi người đang theo dõi cách Ukraine được phương Tây chào đón, hỗ trợ như thế nào, đồng thời nhận ra khác biệt trong thái độ với những nước nghèo ở Trung Đông và châu Phi ra sao”, McKenn. “Hàng thập kỷ tiến bộ trong đấu tranh chống đói nghèo đã bị xóa sổ”.

Vũ Hoàng (Theo NY Times)

• Nông dân Nga tìm cách thích nghi với lệnh trừng phạt phương Tây
• Trở ngại ngăn giải phóng 25 triệu tấn ngũ cốc ở Ukraine
• Xung đột Ukraine thổi lửa khủng hoảng lương thực toàn cầu